Orgaanhandel

Orgaanhandel wordt vaak in verband gebracht met mensenhandel met als doel het wegnemen van organen en verwijst naar het illegaal wegnemen van organen, de transplantatie van illegaal weggenomen organen, het gebruik ervan voor andere doeleinden zoals onderzoek of het ronselen van donoren of ontvang(st)ers. Het fenomeen treft vooral kwetsbare personen, soms onder dwang, vaak door misleiding.
Het komt wereldwijd steeds vaker voor en wordt streng bestraft door de Belgische wet.

Oorzaken

Er zijn twee belangrijke redenen voor de toename van orgaanhandel:

• een toenemend en wijdverbreid tekort aan organen, dat met name verband houdt met de stijging van het aantal gevallen van diabetes en hoge bloeddruk;
• een toename van het aantal kwetsbare personen als gevolg van gewapende conflicten, economische crisissen en klimaatverandering.

Door de clandestiene aard van die praktijken zijn ze bijzonder moeilijk op te sporen.

Ernstige misdrijven

Orgaanhandel en mensenhandel met als doel het wegnemen van organen zijn ernstige misdrijven:

• Ze tasten de fysieke integriteit van de donoren aan, die vaak worden uitgebuit.
• Ze vormen een bedreiging voor de volksgezondheid, aangezien illegale transplantaties de ontvang(st)ers blootstellen aan ernstige infecties en medische complicaties.

De definities ervan zijn geregeld door Europese en internationale normen, zoals het Verdrag van de Raad van Europa tegen de handel in menselijke organen, waartoe België is toegetreden. Dat verdrag voorziet voor de staten die partij zijn in verplichtingen op het gebied van preventie, opleiding van gezondheidswerk(st)ers en actoren binnen justitie, en op het gebied van slachtofferbescherming.

Mensenhandel en orgaanhandel kunnen gedeeltelijk overlappen en de wettelijke kaders ervan zijn complementair.

1. Mensenhandel

Mensenhandel verwijst naar de uitbuiting van levende personen, meestal uit winstbejag. Het fenomeen kan verschillende vormen aannemen:

• seksuele uitbuiting (bv. prostitutie)
• economische uitbuiting (bv. bouwsector, horeca, huishoudelijk werk)
• criminele uitbuiting (bv. drugshandel)
• gedwongen bedelarij
• wegneming van menselijke organen of weefsels

De intentie om iemand uit te buiten volstaat om het misdrijf te kwalificeren, zelfs als de uitbuiting nog niet heeft plaatsgevonden. De toestemming van het slachtoffer van mensenhandel heeft geen juridische gevolgen.
Er hoeft geen landsgrens te zijn overgestoken en het slachtoffer hoeft geen vreemdeling(e) te zijn.

2. Handel in menselijke organen

De handel in menselijke organen heeft betrekking op elke onwettige activiteit waarbij:

• een orgaan wordt verkregen zonder vrije en geïnformeerde toestemming, of door misleiding, onder dwang of met geweld;
• een orgaan wordt verkregen in ruil voor een materieel voordeel;
• een orgaan wordt weggenomen of getransplanteerd buiten het wettelijke kader.

Die misdrijven kunnen tersluiks worden gepleegd binnen wettige medische structuren, waardoor ze moeilijk te identificeren zijn. Er zijn vaak, soms transnationale, georganiseerde criminele netwerken bij betrokken. In die praktijken zijn echter ook gezondheidswerk(st)ers verwikkeld, zoals chirurgen, anesthesisten, nefrologen, verpleegkundigen of ziekenhuisbeheerders.

Actie van de FOD Justitie

Als vrijwaarder van de rechtsstaat in België treedt de FOD Justitie op verschillende gebieden op om dit soort criminaliteit te voorkomen, de daders te vervolgen en de slachtoffers te beschermen:

• Toepassing van het Strafwetboek: Orgaanhandel is ten strengste verboden (zie Wetgeving). De FOD Justitie ondersteunt procureurs en rechters in de bestraffing van deze misdrijven.
• Nationale coördinatie: In samenwerking met andere overheidsdiensten (FOD Volksgezondheid, FOD Binnenlandse Zaken, FOD Buitenlandse Zaken ...) en andere belangrijke actoren zoals Myria, de drie gespecialiseerde centra voor de opvang en begeleiding van slachtoffers van mensenhandel, of de Belgian Transplantation Society (die beoefenaars van orgaantransplantatie verenigt), coördineert hij de uitwisseling van informatie om de kennis van de problematiek, de opsporing en de aanpak van eventuele gevallen te verbeteren.
• Internationale samenwerking: De FOD Justitie werkt samen met Europol, Interpol, Eurojust, de Raad van Europa, de VN en de OVSE om de strijd tegen grensoverschrijdende criminele netwerken te optimaliseren.
• Informatie en bewustmaking: Er wordt informatie gepubliceerd voor gezondheidswerk(st)ers, magistraten en de politie, maar ook voor het grote publiek.

Wetgeving

De artikelen 433quinquies tot 433octiesvan het Strafwetboek bestraffen mensenhandel met als doel het wegnemen van organen.

De wet van 13 juni 1986 biedt een strikt kader voor het wegnemen en transplanteren van organen, door de vrije, geïnformeerde en uitdrukkelijke toestemming van donoren te vereisen, en elke betaling te verbieden.

Sinds 2019 zijn de artikelen 433novies/2 tot 433novies/10 van het Strafwetboek  specifiek gericht op orgaanhandel, met zware straffen (gelijk aan die voor opzettelijke slagen en verwondingen met het verlies van een orgaan tot gevolg).

Belgische rechtscolleges zijn onder bepaalde voorwaarden bevoegd om recht te spreken over misdrijven die gepleegd zijn in het buitenland (met name op grond van artikel 14/6 van de voorafgaande titel van het Wetboek van Strafvordering).

Een bepaling van niet-bestraffing beschermt slachtoffers van mensenhandel: als ze in het kader van hun uitbuiting misdrijven hebben gepleegd (zoals een orgaan verkopen of valse documenten gebruiken), kunnen ze niet worden vervolgd (artikel 433quinquies, § 5, van het Strafwetboek).

Over de wetgeving

• Wet van 22 mei 2019 betreffende de handel in menselijke organen en betreffende het niet-bestraffingbeginsel voor slachtoffers van mensenhandel
• Kurz, F., “Chapitre XII – Le trafic d’organes humains” in Beernaert, M.-A. et al. (dir.), Les infractions – Volume 2 – Les infractions contre les personnes, 2de editie, Brussel, Larcier, 2020, blz. 827-857

Over het verdrag

• Verdrag van de Raad van Europa tegen de handel in menselijke organen (CETS nr. 216) en het toelichtend verslag ervan 
• Handboek voor parlementairen over het Verdrag van de Raad van Europa tegen de handel in menselijke organen (2019)
• Comité van de Partijen bij het Verdrag van de Raad van Europa tegen de handel in menselijke organen
• Huberts, C., “Un organe à quel prix ? Genèse et analyse de la Convention du Conseil de l’Europe contre le trafic d’organes humains”, Rev. dr. pén., 2016, nr. 6, blz. 605-652

Over het orgaantoerisme

• “Organ Transplant Tourism”; deskundigenverslag voorbereid door K. VAN ASSCHE (hoogleraar aan de Faculteit Rechten van de UA) voor de Parlementaire Vergadering van de Raad van Europa (oktober 2018) 
• “Trafficking in Persons for the Purpose of Organ Removal”, ICAT, 2021
• UNODC Toolkit on the Investigation and Prosecution of Trafficking in Persons for Organ Removal
• “Increasing availability, ethical access and oversight of transplantation of human cells, tissues and organs”, WHO, 2024

Belgisch Raadgevend Comité voor Bio-ethiek

• Advies nr. 50 van 9 mei 2011 betreffende bepaalde ethische aspecten van de wijzigingen door de wet van 25 februari 2007 aangebracht aan de wet van 13 juni 1986 betreffende het wegnemen en transplanteren van organen
• Advies nr. 43 van 10 december 2007 betreffende de problematiek van de commercialiseerbaarheid van menselijke lichaamsdelen

Over orgaandonatie

• Informatie over orgaandonatie en de donatiecampagnes

Over mensenhandel

• Clesse, Ch.- E., Kurz, F., Le Cocq, P., en Truillet, V., La traite des êtres humains et le travail forcé, Larcier, 2014 (boek)
• Clesse, Ch.- E., La traite des êtres humains. Etude de la loi belge éclairée des lois française, luxembourgeoise et suisse, Larcier, 2013 (boek)
• Jaarlijkse evaluatieverslagen van Myria over mensenhandel
• Onlineopleiding (in het Engels)

Ter attentie van de medische sector

• Indicators Of Trafficking In Persons For The Purpose Of Organ Removal (United Nations)
• “Ik Heb Een Vermoeden Van Een Geval Van Mensenhandel. Wat Moet Ik Doen?”
• Video met Engelse ondertiteling ter attentie van de medische sector, op initiatief van vzw Payoke (opvangcentrum voor slachtoffers van mensenhandel in Antwerpen)
• Brochure van de FOD Justitie, juli 2020, "Mensenhandel ... wat te doen? Advies voor ziekenhuispersoneel” 
• Resolution CM/Res(2017)2 on establishing procedures for the management of patients having received an organ transplant abroad upon return to their home country to receive follow-up care 
• Resolution CM/Res(2017)1 on principles for the selection, evaluation, donation and follow-up of the non-resident living organ donors

Ter attentie van de patiënten

• Brochure over de Verklaring van Istanbul ter attentie van de patiënten